پاسخ سوالات کتاب و نمونه سوالات تاریخ

درس يكم: صفويان (1)
اوضاع ايران قبل از تشكيل دولت صفوي

آيا آخرين درس سال گذشته را به خاطر داريد؟ در آن درس خوانديد كه اوضاع كشور ما پس از انقراض دولت تيموريان بسيار آشفته و پريشان بود، زيرا به دليل نبودن حكومت واحد و قدرتمند، حكام و گردن كشان ايجاد ناامني كرده و آسايش عمومي را از ميان بردند و آبادي ها را ويران كردند. در اواخر قرن پنجم هجري حكومت هاي مختلفي در ايران تشكيل شد. اين حكومت ها پيوسته با يك ديگر مشغول جنگ بودند. چنان كه آق قويرنلوها موفق شدند قراقويونلوها را از ميان بردارند. به جز مخالفان داخلي، دشمنان خارجي نيز گاه و بيگاه به مرزها هجوم مي آوردند. مثلاَ ازبكان به خراسان حمله مي كردند و باعث خرابي هاي بسيار در اين منطقه مي شدند يا پرتغالي ها با كشتي هاي جنگي خود به خليج فارس آمده و در مورد تصرف سواحل و جزاير ايران بودند. در كنار اين ناامني ها و آشوب ها به دليل عوامل متعدد ازجمله اختلافات مذهبي تفرقه ي شديدي ميان مردم وجود داشت، زيرا در آن زمان مذهب رسمي در كشور وجود نداشت.

  تشكيل دولت صفوي (شاه اسماعيل)

سرانجام با تشكيل دولت صفوي در اوايل قرن دهم ه. ق اوضاع كشور ما عوض شد.سلسله ي صفوي به وسيله ي شاه اسماعيل تأسيس گرديد. او از نوادگان شيخ صفي الدين اردبيلي است.
شيخ صفي الدين مريدان زيادي داشت پس از او فرزندانش درصدد برآمدند با حمايت مريدان خود به قدرت برسند. بهترين طرفداران آنان هفت طايفه ترك به نام قزلباش ها بودند كه مذهب شيعه داشتند. سرانجام در سال 907 ه.ق شاه اسماعيل توانست به كمك آن ها به سلطنت برسد. شاه اسماعيل با رسمي كردن مذهب شيعه و سركوب مخالفان، توانست حكومتي قوي به وجود آورد و تبريز را به پايتختي انتخاب نمايد.
بعداز برقراري نظم در ايران، سپاه ايران عازم جنگ با ازبكان شد و با شكست ازبكان مرزهاي ايران بار ديگر از طرف شمال شرقي به رود جيحون رسيد و از طرف مشرق نيز با هند همسايه شد. در اين زمان در هند پادشاهي به نام بابر (بابِر) از نوادگان تيمور حكومت مي كرد.
با تشكيل دولت شيعه مذهب صفوي و قدرتمند شدن آن، سلطان سليم پادشاه عثماني به ايران حمله كرد. سپاهيان ايران به مقابله با آنان پرداختند و در محلي به نام چالدران با آنان به شدت جنگيدند در اين جنگ ايرانيان شكست خوردند. زيرا ارتش عثماني داراي توپ و تفنگ ولي ارتش ايران فاقد اين سلاح ها بود و از تير و كمان و شمشير استفاده مي نمود. پس از شكست چالدران تبريز اشغال شد ولي در اثر مقاومت مردم عثماني ها وادار به عقب نشيني شدند و شاه اسماعيل پس از چندي درگذشت.

  شاه تهماسب

پس از شاه اسماعيل فرزندش تهماسب به سلطنت رسيد او هنگامي كه كه بر تخت نشست اوضاع ايران به دليل حملات ازبكان و عثماني ها آشفته بود. او اوضاع ايران را آرام كرد و سپس به خراسان لشكر كشيد و ازبكان را بيرون راند و بعد با عثماني ها در مدت طولاني وارد جنگ شد. ولي سرانجام هر دوطرف حاضر به صلح شدند به دليل همين صلح پايدار، اوضاع داخلي ايران بهبود يافت.  

  پرسش از متن درس اول:
1- آق قويونلوها موفق شدند كدام دولت را از ميان بردارند؟

ج: قراقويونلوها  

  2- در اواخر قرن نهم كدام دشمنان خارجي به مرزهاي ايران هجوم مي آوردند؟ اين دشمنان به كجاها حمله مي كردند؟

ج: ازبكان به خراسان حمله مي كردند و باعث خرابي هاي بسيار در آن منطقه مي شدند و پرتغالي ها با كشتي هاي جنگي خود به خليج فارس آمده و درصدد تصرف سواحل و جزاير ايران بودند.  

  3- شاه اسماعيل كه بود؟

ج: او از نوادگان يكي از صفويان معروف به نام شيخ صفي الدين اردبيلي است كه سلسله ي صفوي را تأسيس كرد.  

  4- مهم ترين طرف داران فرزندان شيخ صفي چه كساني بودند؟

ج: مهم ترين طرف داران آنان هفت طايفه ترك به نام قزل باشها بودند كه مذهب شيعه داشتند.  

  5- شاه اسماعيل در ابتداي سلطنت خود چه اقداماتي را انجام دادند؟

ج: در ابتدا شاه اسماعيل شروانشاهان و آق قويونلوها را شكست داد و به سرعت سراسر ايران و حتي قسمتي از عراق را تصرف كرده سپس با رسمي كردن مذهب شيعه و سركوب كردن گردن كشان داخلي و دشمنان خارجي حكومتي قوي و مركزي به وجود آورد و تبريز را به پايتختي انتخاب نمود.  

  6- با شكست ازبكان ايران با كدام كشور همسايه گرديد؟

ج: با شكست ازبكان مرزهاي ايران از طرف شمال شرقي به رود جيحون رسيد و از طرف شرق نيز با هند همسايه شد.  

  7- حمله كدام پادشاه عثماني به ايران منجر به جنگ چالدران رسيد؟

ج: سلطان سليم  

  8- مذهب شيعه در زمان كدام دولت رسمي شد و كدام پادشاه آن را رسمي اعلام كرد؟

ج: دولت صفوي – شاه اسماعيل  

  9- اقدامات شاه اسماعيل صفوي را بنويسيد؟

ج:
1. تصرف سراسر ايران
2. رسمي كردن مذهب شيعه
3. سركوب گردنكشان داخلي و دشمنان خارجي
4. پايتخت قرار دادن تبريز
5. جنگ با ازبكان
6. جنگ چالدران  

  پرسش و جستجوي درس اول:
1- باتوجه به متن درس و نمودار ص2 بگوئيد صفويان پس از چندسال پس از مرگ شيخ صفي الدين به قدرت رسيدند؟

ج:172 سال بعد سلسله صفوي به وسيله شاه اسماعيل تأسيس شد.  

  2- آيا مي دانيد چرا جنگ ميان سلطان عثماني و شاه اسماعيل صفوي به «جنگ چالدران» معروف است؟

ج: زيرا سپاهيان ايران در محلي به نام چالدران با سپاه عثماني به شدت جنگيدند.  

  3- شرايط كشور ايران در زمان به قدرت رسيدن شاه تهماسب صفوي چگونه بود؟

ج: هنگامي كه او بر تخت نشست، دولت صفوي در شرايط سختي به سر مي برد زيرا اوضاع داخلي كشور آشفته بود و ازبكان و عثماني ها نيز مجدداَ حملات خود را آغاز كرده بودند. شاه تهماسب ابتدا اوضاع داخلي كشور را آرام ساخت و اداره ي آن را منظم نمود. سپس به خراسان لشكركشيد و ازبكان را از آن جا بيرون راند و پس از آن با عثماني وارد جنگ شد. صلح ميان ايران و عثماني نيز موجب بهبود اوضاع داخلي كشور گرديد.  

درس دوم: صفويان (2)
شاه عباس، مشهورترين پادشاه صفوي:

سلسله ي صفوي را شاه اسماعيل تأسيس كرد. شاه تهماسب آن را تثبيت نمود و شاه عباس قدرتمند ساخت. شاه عباس پنجمين پادشاه صفوي است. هنگامي كه به پادشاهي رسيد ازبكان، عثماني ها و پرتغالي ها قسمت هايي از مرزهاي ايران را تصرف كرده بودند. سرانجام شاه عباس نوه ي شاه تهماسب توانست به كمك بعضي از سران قزلباس به سلطنت برسد. شاه عباس پس از منظم ساختن اوضاع داخلي با عثماني ها از در صلح درآمد و حتي قسمت هايي از غرب و شمال غرب ايران را به آنان واگذار كرد. او بدين ترتيب توانست شكست بسيار سختي بر ازبكان وارد سازد.
پس از سركوب ازبكان شاه عباس براي جنگ با عثماني نقشه كشيد. يكي از وقايع مهم شاه عباس جنگ با استعمارگران پرتغالي است. پرتغالي ها كه ابتدا به ظاهر براي تجارت به خليج فارس آمده بودند پس از چندي با استفاده از كشتي هاي خود جزاير بحرين و هرمز و نيز بندر گمبرون را تصرف كردند. براي اخراج پرتغالي ها سپاه شاه عباس ابتدا جزيره ي بحرين و بندر گمبرون را آزاد ساخت. از آن پس، اين بندر بندر عباس ناميده شد. دوره ي شاه عباس زمان اوج قدرت صفويان است. او علاوه بر پيروزي هاي خارجي‏، در داخل كشور نيز كارهاي متعددي انجام داد.

  ضعف و سقوط دولت صفوي:

پس از شاه عباس چهار پادشاه ديگر بر تخت سلطنت تكيه زدند كه بيشتر آن ها افرادي ضعيف و نالايق بودند. در زمان حكومت آنان از قدرت دولت صفوي كاسته شد و سرانجام به سقوط كامل سلسله ي صفوي انجاميد. بطور كلي دلايل ضعف و سپس سقوط سلسله ي صفوي را مي توان چنين خلاصه كرد:
1- پادشاهان صفوي پس از شاه عباس، براي اداره ي كشور تربيت نشده بوند و بيشتر وقت خود را در كاخهاي عيش و نوش مي گذراندند.
2- آنان اغلب افرادي مستبد و خونريز بودند و نزديكان خود و بزرگان كشور را از بين مي بردند.
3- به خاطر ضعف و بي لياقتي اين پادشاهان، درباريان سودجو و ظالم شروع به سوءاستفاده از قدرت كردند. از مردم ماليات هاي سنگين گرفتند، درنتيجه كشور دچار هرج و مرج شد.
سقوط دولت صفوي در زمان شاه سلطان حسين به وقوع پيوست. در زمان سلطنت او افغان ها كه جزو مردم ايران بودند دست به شورش زدند و به اين علت كه در اواخر حكومت صفوي گرگين خان، حاكم قندهار، شروع به ظلم و ستم به افغان ها نمود؛افغان ها به رهبري يكي از رؤساي خود به نام محمود دست به شورش زدند و از راه كوير به سوي اصفهان حركت كردند و اصفهان محاصره شد. اين محاصره ماه ها به طول انجاميد. سرانجام شاه سلطان حسين به دليل وضعيت بد مردم ناچار به تسليم شد و دروازه هاي شهر را باز كرد و پس از رفتن به اردوگاه محمود، سلطنت را تقديم كرد و محمود افغان با غارت مردم بر شهر مسلط شد.  

  روابط ايران با كشورهاي اروپايي در زمان صفويان:

در دوره ي صفوي ، ايران و كشورهاي اروپايي با يك ديگر رابطه ي گسترده اي برقرار كردند. يكي از علل ايجاد اين رابطه جنگ هاي عثماني با ايران و دولت هاي اروپايي نظير اسپانيا بود. دليل ديگر رقابت هاي تجاري، سياسي و نظامي دولت هاي اروپايي با هم ديگر بود كه باعث مي شد هر كدام از آن ها بكوشد تا توجه ايران را به خود جلب كند. علاوه بر اسپانيا، در اين زمان ميان ايران و انگليس فرانسه و هلند نيز روابطي وجود داشت. د ر اين دوره تحولات سياسي – اجتماعي در اروپا در جريان بود كه بر سرنوشت كشور ما نيز اثر گذاشت.  

  دولت و اداره ي كشور:

در رأس دولت صفوي پادشاه قرار داشت. بعداز پادشاه صدراعظم بود كه اعتماد الدوله ناميده مي شد. فرماندهان نظامي نيز از مقامات مهم بودند كه مستقيماَ از پادشاه دستور مي گرفتند. بنيان نيروي نظامي صفويان تا زمان شاه عباس و قبل از تشكيل نيروي منظم بر جنگجويان قزلباش بود. پس از آن كه در اواخر دوره ي صفوي فرماندهان نظامي به جمع آوري مال و كسب قدرت و راحت طلبي روي آوردند. دولت ايران ناتوان شد و به همين دليل نتوانست در مقابل افغان ها مقاومت كند.  

  فعاليت هاي اقتصادي:

در دوره ي صفويان تجارت داخلي و خارجي ايران گسترش فراوان يافت. احداث راه ها و كاروان سراها، برقراري امنيت و يكسان نمودن واحدهاي اندازه گيري (وزن، پول و ..) ازجمله عوامل رونق تجارت در اين زمان بودند. تجارت خارجي ايران در آن زمان بيشتر با كشورهاي چين، هند و كشورهاي اروپايي بود. مهم ترين صادرات ايران ابريشم، گلاب، قالي، خشكبار بود. درمقابل اسلحه و برخي كالاهاي ديگر به ايران وارد مي شد. در اين دوره كشاورزي توسط روستاييان و دامداري توسط عشاير انجام مي شد. در شهرهاي بزرگ نيز صنعت رواج يافت.ازمهم ترين كارخانه هاي اين زمان، كارخانه هاي توپ سازي و ابريشم بافي بود.

  هنر و دانش:

دوره ي صفويان يكي از دوره هاي درخشان در تاريخ هنر و معماري ايران است. علم نيز در اين دوره رونق داشت. پايتخت صفويان اصفهان بود كه هنوز بناهاي بسياري را از اين عصر به يادگار دارد. معماري، نقاشي و خطاطي و كاشي كاري ازجمله هنرهاي مهم اين روزگار بودند. علوم مذهبي نيز در اين دوره بسيار مورد توجه قرار گرفت و بزرگاني نظير ميرداماد و شاگردش ملاصدرا فيلسوف نامدار شيخ بهايي علامه ي مجلسي با تأليف كتاب هاي متعدد خدمات علمي ارزنده اي به اسلام انجام دادند.